Nguyễn Văn Lục * Đã một thời như thế: Hiện tượng Phạm Công Thiện

Phạm Công Thiện

Ông Phạm Công Thiện vừa mới qua đời ngày 8 tháng 3, 2011 trong một tình trạng thể xác mà theo gia đình “ông mệt dần, bắt đầu nhập định và ra đi nhẹ nhàng”.

Theo nguyện vọng cuối cùng của ông thi sĩ Phạm Công Thiện, ông muốn “không làm tang lễ rườm rà, chỉ hoả thiêu".


Việc ra đi của ông kể như xong một kiếp người! Thật đơn giản và có thể thật nhẹ nhàng thanh thoát đối với ông!

Một cái chết nhẹ nhàng! Thế là xong.

Con người thực và những hành trạng của thi sĩ Phạm Công Thiện


Mặc dầu là một cái chết nhẹ nhàng, nhưng cái chết đã được chuẩn bị hay báo trước ngay từ thời trẻ. Ông thường luôn bị nỗi ám ảnh thường trực về cái chết. Ông viết lúc 25 tuổi:

“Mấy thời gian gần đây, tao thường nghĩ đến cái chết của tao. Tao thấy rằng nếu tao chết ngay bây giờ thì tao cũng chẳng hối tiếc một mảy may nào cả. Tao đã sống trọn vẹn với tao từng giây từng phút; tao đã khổ đến điên người, tao đã sướng đến run lên, tao có thể chết được ngay lúc này hay bất cứ lúc nào (...) đối với tao, thời gian chỉ là một hơi khói bốc lên hay một mùi thơm của con gái xông lên nồng ấm vào lúc ba giờ sáng; còn cái chết chỉ là sự sống bị lột truồng ra, như tao hay mầy lột truồng con Nanou hay con Nicole tại xóm St. Denis ở cái thành phố Paris chó má này.”

Trích thư Lettre à un poète Vietnamien avant son suicide trong tuyển tập Tribu, Paris 19-8-1964, trang 52.

Ngay từ năm 1964, theo như phần ghi lại tiểu sử chính thức của gia đình, ông phải ra Nha Trang: sống an dưỡng sau một “cuộc khủng hoảng tinh thần”. Năm 1964, tính theo năm sinh của ông là 1-6-1941, có nghĩa là cuộc khủng hoảng tinh thần này xảy ra năm ông mới 23 tuổi!

Không ai biết rõ mức độ cuộc khủng hoảng tinh thần này thế nào và có giữ vai trò gì trong những sáng tác sau đó chừng một năm của ông không?

Nhưng một điều chắc chắn là những ám ảnh về tự huỷ đã được cấy mầm như ở trên. Lúc ấy ông đã 25 tuổi - hai năm sau cuộc khủng hoảng tinh thần vào năm 1964.

Trong phần cáo phó của gia đình, có phần ghi nhận ông nổi tiếng thần đồng về ngôn ngữ. Năm 15 tuổi đã học thông viết thạo năm ngoại ngữ: Anh, Pháp, Nhật, Hoa, Tây Ban Nha. Ngoài ra còn biết tiếng Sanskrit, La Tinh.

1957, 16 tuổi ông xuất bản cuốn tự điển Anh Ngữ Tinh Âm.

Cộng tác với Bông Lúa, Phổ thông, Bách Khoa, Văn, Giữ thơm Quê mẹ.

Trong dịp ra đi của thi sĩ Phạm Công Thiện, một số bạn bè ông trong giới văn học, nhà thơ, nhà văn, hoạ sĩ và nhất là giới thi sĩ đã lên tiếng nói về ông một lần chót. Trong đó cóTrịnh Cung, Du Tử Lê, Trần vấn Lệ, Viên Linh, v.v...

Những lời chia sẻ đối với người quá vãng phần lớn là những lời thương mến, nhớ thương và nhắc nhở hay hơn thế nữa bày tỏ một sự kính trọng mà bấy lâu khi tác giả còn sống không tiện nói ra.

Riêng đối với Phạm Công Thiện thì tiếng nói của những người bạn của ông hầu như cùng chung ý nghĩ: Họ cảm phục một nhân tài - đôi khi còn có vị không cầm được dòng cảm xúc và không ngần ngại gọi Phạm Công Thiện là một thiên tài, một triết gia - một danh xưng mà những người từng đi qua cổng trường học của Platon thường dè dặt đúng mức để chỉ thị ai có thể được gọi là triết gia.

Những tiếng nói ấy có thể phần lớn dành cho người người sống nhiều hơn cho người đã nằm xuống.

Bên cạnh những lời chia sẻ của các văn hữu còn có tiếng nói chính thức của GHPGTN đã khấp báo tổ chức một lễ cầu siêu ở Hải Ngoại- phần khác cũng là dịp để vinh danh một giáo sư đã có công góp nhiều cho Văn Học và triết học Phật giáo.

Trong ban tin “Giáo sư triết học nổi tiếng Phạm Công Thiện qua đời” đăng tải ở nhiều trang phật giáo trên mạng có ghi thêm về học vị của người quá cố,

“…Giáo sư, triết gia, thi sỹ, Phật tử Phạm Công Thiện, pháp danh Nguyên Tánh, - Tiến sỹ triết học tại Đại học Sorbonne, Pháp, nguyên Giáo sư triết học tại Đại Học Toulouse,…”

Điều này có thể có sai sót.

Danh sách các vị đỗ tiến sĩ từ 1930 đến nay ở các đại học Pháp, không có người nào tên Phạm Công Thiện. Anh LKH, anh ruột của vợ Phạm Công Thiện, chị LKTH khi được anh LKH hỏi về bằng cấp của Phạm Công Thiện, chị LKTH chỉ cười mà thôi.

Có lẽ người duy nhất có thể có thẩm quyền tinh thần để nói về những gì liên quan đến Phạm Công Thiện là người vợ cũ của Phạm Công Thiện - người đã sống chung với Phạm Công Thiện từ 1971 và có bốn đứa con huyết thống.

Nhưng cái cười đó phải chăng chứng tỏ là việc đỗ tiến sĩ ở Sorbonne chỉ là một lời đồn, hay tự xưng đúng sự thật?

Người ta còn nhớ lại, cách đây cũng nửa thế kỷ, đại học Vạn Hạnh - không câu nệ hình thức và các bó buộc tiêu chuẩn bằng cấp - đã mời một trí thức mới 25 tuổi đời làm khoa trưởng.

Người mời Phạm Công Thiện là thượng toạ Thích Minh Châu, lúc ấy Phạm Công Thiện đang ở Paris-beatnit, để tóc dài rồi sau đó ông cạo trọc đầu, khoác áo cà sa về Sài Gòn dạy học.

Việc nhận lãnh chức khoa trưởng này cũng được Phạm Công Thiện viết cho H. Miller và H.Miller đã trả lời rất ngoại giao như sau:

“Cũng vậy, ở tuổi 25 mà là là khoa trưởng văn chương ở trong xứ sở của ông! Fabuleux! Ausgezeichnet! Wunderbar!Evcharisto!”

Thật phi thường quá, thật khó tin, thật như chuyện huyền thoại !

(Trích thơ của H. Miller đề ngày 8 tháng tám, 1966.)

Đúng là một điều phi thường.

Ở cùng một thời điểm đó, người viết mới ra trường mà phần kiến thức học được hầu như còn ở giai đoạn “VỠ ĐẤT”. Chưa đọc xong một tác phẩm triết học nào cho đến nơi đến chốn như Heidegger, Merleau Ponty, J.P. Sartre; tệ hơn nữa chưa thuộc tên hết một số triết gia thì đã có một người trẻ cùng thế hệ là khoa trưởng khoa văn, viết sách: “Ý thức mới trong văn nghệ và triết học”. Người ấy đã dõng dạc cho rằng:

“Còn Ivo Andrich và Erich Fromm, bây giờ tao thấy hai tên này còn non nớt, còn về Somerset Maugham, André Gide, Fédérico Schmidt, Aldous Huxley, Hemingway, Jean-René Huguenin, tao thấy chỉ thấy nên liệng vào cầu tiêu công cộng (…)

Còn trường hợp Faulkner, Nikos Kazantsakis, Kafka, Sariyan, Thomas Wolf, Jean Paul Sartre thì tao đã dứt nợ với họ rồi, những tên này chỉ đáng bỏ vào một xó tối ở công cộng, dành riêng cho những mụ đàn bà có chửa, dành riêng cho những đàn bà đọc những lúc sắp sinh con hay những lúc chờ chồng đi xa trở về.”

(Trích trong Tribu, Phạm Công Thiện, trang 53.) Sự cao ngạo đi đến chỗ tột cùng của nó.

Giả dụ cứ cho rằng tôi thông thạo tiếng Anh, tiếng Pháp, giả dụ tôi có đủ điều kiện để có đủ các sách trong kệ sách và giả dụ tôi thật thông minh thì ìt nhất tôi cũng phải để ra 10 năm, không ăn, không ngủ, không làm tình, không cờ bạc may ra mới đọc được một phần ba các tác giả kể trên.

Vậy mà với tuổi đời trên 20, Phạm Công Thiện, thông lầu kiến thức thiên hạ và đã thẳng tay vứt tất cả các tác giả trên vào thùng rác sau khi đọc xong.

Xin ghi lại ở đây của Nguyễn Hưng Quốc trên Blog VOA và được đăng lại trên Diendan theky. Nguyễn Hưng Quốc viết :

Sự ngưỡng mộ của người đọc thường được bộc lộ một cách rất nồng nhiệt và sôi nổi. Biến thành những lời trầm trồ, bàn tán, khen ngợi ở khắp nơi.

Phân tách ai là là những người ngưỡng mộ Phạm Công Thiện trong giới bạn bè của ông? Nguyễn Hưng Quốc đưa ra nhận xét 3 loại người:

- Một học không có gì xuất sắc.

- Hai cách ăn nói hơi tàng tàng.

-Ba ở dơ, tóc tai thì bù xù, quần áo thì bẩn thỉu, người ngợm thì rất hiếm khi được tắm rửa.

Dần dần tôi cố giấu sự say mê của mình, có đọc Phạm Công Thiện thì cũng đọc "lén" ngoài tầm nhìn bạn bè.

(...)

Nhân cách của ông có cái gì ngang tàng, phóng đãng, bạt mạt, bay bổng, vượt ra ngoài khuôn phép và quy ước của xã hội, những điều hoàn toàn bị cấm kỵ dưới xã hội chủ nghĩa.

Có lẽ nhận xét của Nguyễn Hưng Quốc phản ánh một phần nào điều mà tôi gọi Là Hiện Tượng Phạm Công Thiện ở đầu bài viết này. Thời thập niên 1960-1970, có rất nhiều hiện tượng xxã hội như hiện tượng Hippies (để tóc dài, mọc quần Jeans, nhạc cuồng loạn, xử dụng ma tuý, chống lại những quy ước xã hội, có nhóm chống lại chiến tranh, xá láng tình dục như ở bên Pháp, bên Đức.

Phạm Công Thiện là một hiện tượng xảy ra trong văn học và triết học. Một thứ hiện tượng phủ nhận của phủ nhận, phủ nhận tuyệt đối, khước từ mọi giá trị đến từ xã hội.

Vì thế viết bài này tôi không đánh giá giá trị các tác phẩm của Phạm Công Thiện, cũng không phê bình những người yêu thích Phạm Công Thiện, vì nó ở ngoài khuôn khổ các giá trị đã được chuẩn nhận. Chẳng hạn khi nói rằng tác phẩm của đại triết gia nọ triết gia kia chỉ đáng vứt vào sọt rác.

Điều đó là một khẳng định vô bằng.

Một hiện tượng là một sự kiện mang tính xã hội khác thường, không giống ai, một thứ độc đáo "chống" lại số đông tập thể về cách sống, cách nghĩ, thái độ và nó thể có gây ra những phản ứng trái chiều hoăc đồng thuận.

Nó rất dễ được giới trẻ chấp nhận như một cách nói thay cho họ, phản ứng ngược chiều với những giá trị, những truyền thống vốn được tôn trọng.

Tiêu biểu như nhà thơ Nguyễn Hữu Chánh, trong Tiền Vệ, sinh năm 1958 trong bài viết" Rực rỡ của tuyệt vong". Trong tưởng tượng của tôi, nếu chọn 10 tác giả của Sài Gòn trước 1975, trong số đó có Phạm Công Thiện. Còn nếu chọn 5, trong số đó vẫn có Phạm Công Thiện. Và nếu chỉ chọn một, thì người đó dĩ nhiên là Phạm Công Thiện.

Nhận xét của nhà thơ trẻ trên cực đoan và võ đoán y hệt sự đánh giá của Phạm Công Thiện về Henri. Miller như sau trong thư gửi bạn thi sĩ của ông như sau:

Chỉ có một người duy nhất tao vẫn kính mến, thương yêu và quý phục đến cùng độ, người ấy là Henri. Miller, năm nay vẫn còn sống, sắp đến 73 tuổi rồi.

Tao cho rằng Henri Miller là thiên tài vĩ đại nhất của cả Đông Phương và Tây Phương trong suốt ba bốn ngàn năm văn hoá nhân loại. Tao cho rằng Henri Miller vĩ đại hơn Lão Tử, Héraclite, Parménide và Empedocle.

Về Henri Miller, tao muốn nói lên lời tiên tri tối hậu rằng từ năm chục năm nữa trở đi thì Henri Miller sẽ ảnh hưởng dữ dội đến nhân loại còn hơn là Jésus Christ ảnh hưởng đến Tây Phương hay Phật Thích Ca ảnh hưởng đến Đông Phương... Tao mong mày sống dai và sẽ thấy những gì tao báo trước hôm nay.

Nguyễn Văn Lục

Thư từ trao đổi với Henry Miller

Có lẽ “người duy nhất” được Phạm Công Thiện kính nể và tôn sùng là Henry Miller. Tôi nghĩ rằng có thể từ chỗ gặp Henry Miller ở California, rồi có ý định muốn dịch tác phẩm của Henry Miller, sau đó Phạm Công Thiện liên lạc thư từ với Henry Miller. Hai người - một trẻ, một già - đã trở thành những người bạn tâm tình kéo dài cả hơn chục năm.

Lúc đầu, Henry Miller rất trân trọng Phạm Công Thiện, coi Phạm Công Thiện như một “đại sư”, một Rimbaud Việt Nam (Rimbaud là một thần đồng về thơ của Pháp, từ lúc 17 tuổi). Sự cảm mến và trân trọng một người trẻ tuổi đi đến chổ Henry Miller sẵn sàng giúp đỡ vật chất cho Phạm Công Thiện. Phạm Công Thiện đã trân trọng giữ lại những thư của Henry Miller gửi cho ông và đã cho in trong tập “Tribu”, dầy hơn 160 trang (Impression: COREP Toulouse et Imprimerie 34 pour le planches intérieures et la couverture ISSN: 0758-8100. Numéro publié avec la collaboration du Centre de Promotion Cuturelle L’Université de Toulouse-LeMirail… Dépôt legal: 1er trimester 1984.) Tuy nhiên đây chỉ là dấu tích trao đổi một phía. Phạm Công Thiện không công bố thư của ông gởi cho Henry Miller trong tập “Tribu”. Đó là một điều thật đáng tiếc, vì sau này, không ai biết thực sự Phạm Công Thiện đã viết gì cho Henry Miller. Cùng lắm chỉ biết được gián tiếp qua những lá thư ngắn của Henry Miller trả lời cho Phạm Công Thiện.

Xin được trích dẫn một số trong những lá thư ấy hiếm hoi có giá trị lịch sử văn học này.
Một lá thư của Henry Miller đề ngày 28 tháng 9 1972 (thời gian Phạm Công Thiện đã có gia đình và ở bên Pháp chưa có công ăn việc làm); Henry Miller đã viết phản bác lại ý kiến của Phạm Công Thiện phê bình Durell (Durell là bạn thân của Miller) như sau:

Tôi muốn nói đến việc ông phê bình Durell, nhưng buộc lòng tôi phải nói với ông rằng không thể nào cho bất cứ ai nếu không được nuôi dạy trong dòng tiếng Anh lại có thể thưởng thức và đánh giá trọn vẹn đầy đủ về ông ta. Ông ta là thứ đại sư của tiếng Anh (“master of English”). Còn về những công trình sáng tác của ông ta, nó đã đem lại cho chúng ta điều gì và có ý nghĩa gì thì lại là một câu hỏi khác. Đối với tôi, ông đã hoàn toàn nhầm lẫn khi ông nói rằng ông ta thiếu lửa “Fire”. Tôi nghĩ rằng trong “Quartetr” thì tràn đầy lửa, và phải chăng đó lại là chính cái điểm yếu của “Quartet”, nếu ông muốn tìm một điểm yếu của nó.

Thư của Henry Miller gởi Phạm Công Thiện Nguồn: Tribu, p 144

Cũng trong lá thư trên, ông Phạm Công Thiện cho biết đã viết được hơn 20 tác phẩm. Henry Miller đã viết trả lời:

Nhưng trước hết, ông cho phép tôi có đôi nhận xét về khả năng viết đến không thể tưởng tượng được (votre incroyable productivité). Ông nói rằng ông đã viết hơn 20 cuốn sách trong vòng vài năm gần đây (...) Ngay cả Balzac, Alexandre Dumas hay Victor Hugo đã không bao giờ có thể viết được với cái nhịp độ như thế.

Đây là một nhận xét gián tiếp phê phán, nghi ngại về tính hay “thổi phồng” của Phạm Công Thiện. Dù có thật cũng nên tế nhị, không quá phô trương.


Nhưng hình như những nhận xét của Henry Miller không mảy may ảnh hưởng gì đến thái độ ứng xử của Phạm Công Thiện. Có lẽ Henry Miller cũng là người duy nhất đã có thể đưa ra những nhận xét trung thực mà không bị Phạm Công Thiện giận dữ.

Lần đâu đến Paris vào năm 1966, theo Thi Vũ trong bài “Về một bài thơ của Phạm Công Thiện”, đăng trên Gió-O.com

Phạm Công Thiện sống lang thang nơi vỉa hè Paris, ngày ngày làm đuôi theo đám clochard xin những bữa ăn xã hội. Gặp Trần Hiếu đem về nuôi được mấy hôm Sau đó Thiện về ở với tôi.

Trong thời gian này, chắc Phạm Công Thiện lại “tả oán” về đời sống túng thiếu, Henry Miller mủi lòng viết cho Phạm Công Thiện.

Nếu ông đang túng thiếu và đói, tại sao không để tôi giúp ông một tay? Tôi nghĩ rằng ông sống nhờ vào sự trợ giúp của những bạn bè thân cận với ông. Hãy cho tôi biết anh cần bao nhiêu và tôi sẽ gửi cho anh ... Can đảm lên.

Thư đề ngày 5 tháng tám, 1966.

Đúng như dự đoán của Henry Miller, Phạm Công Thiện sống nhờ vào bạn bè, nhất là Thi Vũ và ngay cả gõ cửa anh em phía bên vợ.

Theo anh LKH, anh ruột của chị LKTH, vợ Phạm Công Thiện, vào năm 1971, anh cũng đã gởi giúp cô em gái và Phạm Công Thiện 1000 đô la, mặc dầu anh cũng chỉ là sinh viên du học. Nhưng anh cho biết cũng không nhận được một lá thư cám ơn của Phạm Công Thiện.

Lá thư tiếp của Miller gửi Phạm Công Thiện:

“Vui mừng vì thấy ông bằng lòng hỏi tôi để giúp đỡ ông.Và đây là tấm chi phiếu 300 đô la.”

17 tháng tám 1966.

Và cứ thế tiếp tục những số tiền nhỏ từng vài trăm mà Henry Miller đã gửi giúp Phạm Công Thiện thập niên 1970 sau này. Phạm Công Thiện đã gõ cửa cầu cứu Henry Miller nhiều lần xuyên qua những lá thư trả lời của Henry Miller.

Henry Miller thật rộng lượng và bảo bọc Phạm Công Thiện như trong một lá thư khác:

Ông hãy cho tôi biết tình trạng tài chánh của ông lúc này. Có thể là zéro. Nếu ông vẫn không có công ăn việc làm, tôi sẽ gửi cho ông một cheque lớn hơn hoặc tôi sẽ nhờ Geoges và Boris Hoffman gửi tiền cho ông thay tôi.

Henry Miller cũng là người gõ cửa nhiều bạn bè trong giới nhà xuất bản để giúp ông Phạm Công Thiện, nhưng kết quả chẳng ai giúp được gì. Một phần những người bạn ấy cho Henry Miller có cảm tưởng là họ thấy trình độ tiếng Pháp của Phạm Công Thiện chưa đủ.

(j'ai aussi l'impression qu'ils trouvent votre francais insuffisant).

Trích thư đề ngày 09/12/72. (Thật ra có thể chỉ vì cái accent nói tiếng Pháp của ông Phạm Công Thiện không chỉnh còn khả năng đọc và viết có thể không thua ai!)

Và trong hầu hết những lá thư ấy, hầu như lá thư nào Henry Miller cũng “tội nghiệp” cho bà vợ - vốn là người say mê âm nhạc, nghệ sĩ sáng tác và những cậu con trai của Phạm Công Thiện thừa hưởng dòng máu nghệ sĩ đó. Ông săn sóc đến các cậu con trai đầu và ngay cả đỡ đầu những người ấy.

Sự chăm sóc và lưu tâm tâm ấy của Henry Miller thật chân thật và trọn vẹn. Nhưng có thể Phạm Công Thiện với cá tính “hoang đàng” và coi mọi chuyện ân nghĩa chỉ là “gratuit”, phải chăng đã đưa đến sự đoạn tuyệt của Henry Miller với thi sĩ Phạm Công Thiện?

Vì thế, sang đến năm 1974 thì mối liên hệ giữa hai người kể như chấm dứt. Phạm Công Thiện lại xin tiền. Nhưng Henry Miller từ chối một cách lịch sự viện cớ phải trả một số tiền lớn cho thuế vụ và tiền trợ cấp cho hai đứa con của ông ta.

Rõ ràng đây chỉ là cách từ chối lịch sự của một người đã từng là ân nhân của Phạm Công Thiện.
Henry Miller kết thúc lá thư:

Bây giờ tôi phải xa ông. Như thể nói “thôi để mặc ông với số phận”. Điều đó có thể là điều tốt. Tôi không muốn cho ông ý kiến gì cũng như bày tỏ lòng thương cảm.

Well, I will leave you now. It's like saying “I leave you to your fate”. I won't try to give you advice or sympathy. Cheers. Henry.

Trong một lá thư đề ngày 08/01/1976, lá thư chót và cuối cùng Henry Miller liên lạc với Phạm Công Thiện - nghĩa là sau năm năm thời gian Phạm Công Thiện ở Pháp - Miller đã nặng lời đến miệt thị với Phạm Công Thiện khi Henry Miller viết:

You are no charlattan, simply one of the most infortunate of God's creatures. No fault of yours"
Ông không phải là người bất tài bịp bợm, ông chỉ là một sản phẩm bất hạnh nhất của đấng tạo hoá. Nhưng đó không phải là lỗi của ông.

Lá thư này cho thấy Henry Miller “dứt khoát” với Phạm Công Thiện trong sự ngờ vực, chê trách con người, cá tính của Phạm Công Thiện.

Thật ra sự nghi ngờ của Henry Miller về con người Phạm Công Thiện phải trở lại ngược thời gian trước đây lúc ông mặc áo cà sa. Không biết ông Phạm Công Thiện đã viết gì cho Henry Miller về việc đi tu của ông như tu tập lúc nào, thời gian bao lâu, sự tu tập ấy có mức độ nghiêm chỉnh không? Henry Miller đã đặt những câu hỏi nghi vấn về việc tu tập này vào năm 1966. Henry Miller thật sự nghi ngờ hỏi:

Có phải ông thật sự trở thành một moine Zen bây giờ? Ông có được truyền chức không? Nếu đúng như vậy thì ông có thể thật sự trở thành Sidharta (à la Hesse), hay là một bậc thầy (Maitre) vô danh?

Thư của Henry Miller gởi Phạm Công Thiện Nguồn: Tribu, p 108

Trích lá thư của Henry Miller gửi Phạm Công Thiện, ngày 8-6-1966.

(Đọc thêm cuốn Đôi bạn chân tình của Herman Hesse để hiểu thêm thế nào là một thiền sư)

Sự nghi ngờ của Henry Miller là chính đáng.

Việc quyết định cạo trọc đầu, mặc áo tu hành của Phạm Công Thiện ở Paris khi gặp TT. Thích Minh Châu là thiếu nghiêm chỉnh - nó như chuyện đùa, chuyện của một người khôn lanh láu lỉnh hơn là của một tâm hồn nghệ sĩ.

Phần ký ức của Thi Vũ ghi:

Bài vở chuẩn bị gửi về Saigon cho Thanh Tuệ in, thì đột nhiên TT Thích Minh Châu đến thăm. Hôm ấy đang ngồi tán gẫu với Thiện ở căn nhà tôi cư ngụ số 8 rue Guy de la Brosse xóm La Tinh, nghe tiếng gõ cửa gấp. Mở ra thấy thượng tọa Thích Minh Châu đi cùng giáo sư Nguyễn Khắc Hoạch. Thượng tọa vừa nói, vừa thở hắt sau hai tầng gác: “Tôi biết Nhất Hạnh đang ở với anh, nhưng tôi cứ đến cần bàn chuyện khẩn”. Hai vị sư này có chuyện không vui với nhau từ Sài Gòn. Tôi đáp cho T.T. yên lòng: “Nhất Hạnh đi Úc rồi, mời thầy vô”. An tọa xong, Thượng tọa Minh Châu, vị viện trưởng viện Đại Học Vạn Hạnh vừa thành lập tại Sai Gòn, nói: “Tôi sang dự hội nghị Unesco, nhưng cố ý gặp anh mời anh về giúp đại học Vạn Hạnh. Đại học mới mở trăm công nghìn việc khó khăn, nhiêu khê, phá phách, mình thiếu người quá, anh ráng về giúp cho một tay”. Tôi nhận lời, Thiện ngồi cạnh mặt đỏ gay vì rượu, tóc mọc dài hippie, có lẽ vì vậy TT. Không để ý. Nhận lời xong, tôi tiếp: “Xin thầy, mời luôn Thiện về cho vui”.

Thượng tọa Minh Châu mặt đỏ rần, ấp úng: “Ừ, chú, chú!” Tôi đỡ lời, “Dạ chú Nguyên Tánh đó!” Thầy Minh Châu gật đầu với nụ cười hiền giải thoát y như hai mươi năm trước, thời tôi còn gọi chú Minh Châu và giúp chú đánh bài vở ở Tổng trị sự đầu đường Thượng tứ, Huế: “Ừ thì chú Nguyên Tánh về luôn hí” (...)

Nhưng từ khi gặp TT Minh Châu mời về Sài Gòn cùng tôi, thì ngày hôm sau Thiện nhờ tôi cạo đầu và tìm bộ y vàng Nam tông cho Thiện mặc. Người thay đổi hẳn, nghiêm trọng, ít nói, chỉ trầm tư mặc tưởng đăm chiêu không dứt. Khác hẳn những ngày trước đó ăn nói ồn ào, nhậu nhẹt, chửi thề vung mạng.

(…)

Chuyện đầu tiên là Thiện sửa hai câu thơ trong bài Quế Hương mà Thi Vũ muốn kể lại chi tiết. Khi đến Pháp thì Phạm Công Thiện đã hoàn tục. Vì thế hai câu thơ thứ tám và chín Thiện viết trên gác trọ nhà tôi ở Guy de la Brosse:

Em còn ca hát
Anh không còn là tu sĩ.

Nay chuyện đầu tiên là Thiện sửa lại hai câu trên thành:

Em còn ca hát
Anh không còn làm thi sĩ.

Và sau đó Thiện còn đòi bỏ bài thơ Quế Hương khi in.

Trích Về một bài thơ của Phạm Công Thiện, Thi Vũ, ngày 17-03-2011.

Thật “nhảm” không chịu được. Chuyện cứ như đùa, khó tin. Nhưng là sự thực.

Nhân tiện đây, xin nhắc lại chuyện bằng cấp của Phạm Công Thiện. Tài liệu “Danh sách các luận án về Việt Học tại Pháp (1884-2006)” do Francois Guillemont tuyển chọn và được đăng lại trong tập san Dòng Sử Việt, trang 137, số tháng 5, tháng 10-12-2007.

Trong danh sách các người được liệt kê đỗ tiến sĩ về Việt Học có những tên tuổi quen thuộc như Nguyễn Thế Anh, Nguyễn Thị Ninh, Phạm Cao Dương, Pierre Brocheux, Nguyễn Mạnh Tường, Cao Huy Thuần, bà Lâm Thanh Liêm, Devilliers, Philippe, Trần Thị Liên, Langlet Philippe, Nguyen Van Ky.

Chưa có nguồn thông tin nào trả lời câu hỏi ông Phạm Công Thiện lấy tiến sĩ ở đâu, năm nào, đề tài luận án là gì? Cũng như vậy, việc dạy học Triết học ở Toulouse phải chăng cũng còn là một câu hỏi khác?

Nay rất tai hại là phần tiểu sử Phạm Công Thiện đã được sao chép (từ một thông báo của GHPGVN Hải ngoại do một tu sĩ ký tên) giống nhau và được đăng tải khắp các diễn đàn trên mạng.

Phải chăng đây cũng là một nỗi oan của Phạm Công Thiện vì được nhiều người tâng bốc hay nỗi thiệt thòi của văn hóa nói chung?


Thư gửi cho người bạn thi sĩ

Tôi đã đọc kỹ lá thư của Phạm Công Thiện gửi cho người bạn thi sĩ và tôi nghĩ rắng dó là chỗ để thi sĩ Phạm Công Thiện trang trải hết tâm tư. (Pham Cong Thien, Lettre à un poète vietnamien avant son suicide…, Tribu, p. 51-56, Paris 19/08/1966).

Người bạn thi sĩ này như là cái cớ để thi sĩ Phạm Công Thiện nói hết, phóng bút, không do dự, không kiêng nể. Vì thế đọc lá thư giúp soi sáng nhiều điều về con người thực của Phạm Công Thiện.

Đọc lá thư ấy, phải nhận thấy tính cách quá độ tuyệt đối, cái ego tuyệt đối “hoang tưởng và mang dấu tích triệu chứng bệnh tâm thần” nơi Phạm Công Thiện như chính ông tự nhận trong lá thư gửi người bạn thi sĩ:

Tao không muốn phê phán quyển Ý thức mới, vì có bao giờ mày phê phán con tinh trùng của mày, hỡi Nh. Tay Ngàn? Nếu bây giờ, tao muốn viết lại quyển Ý thức mới, nhất định là tao sẽ viết mạnh hơn, tàn bạo hơn nữa, phũ phàng hơn nữa. Tao đã thấy rõ ràng hơn bao giờ hết rằng tao không bao giờ nên hoà nhượng, không bao giờ nên làm hoà với cuộc sống này. Tao chỉ muốn nổ tung như mười triệu trái bom nguyên tử, rồi nằm ì lăn ra chết bấy thịt như một con rắn lửa, còn hơn là nhẹ nhàng thỏ thẻ tình thương, nhỏ nhẹ lý tưởng cao đẹp, vân vân: tao muốn chửi thề với tất cả lý tưởng: tao chỉ muốn phá hoại và chỉ muốn phá hoại: tao cảm thấy gần gũi với những người tội lỗi hơn là với những thầy tu thánh thiện. Tao thấy rằng tất cả tội lỗi đều vô cùng cần thiết, vì tội lỗi chỉ là một ý niệm lường gạt và không có thực...

(…)

Thời gian tao ở Hoa Kỳ, tao đã bỏ học, vì tao thấy những trường mà tao học, như trường đại học Yale và Columbia chỉ toàn là những nơi sản xuất những thằng ngu xuẩn; ngay đến những giáo sư của tao chỉ là những thằng ngu xuẩn nhất đời; tao có thể dạy họ nhiều hơn là họ dạy tao.

(…)

Qua Pháp tao đã sống nghèo đói thế nào thì mầy cũng đã biết rõ rồi; những lúc tao nằm ngủ ở những vỉa hè Paris vào những đêm đông đói lạnh, những lúc đói khổ như vậy, tao vẫn còn cảm thấy sung sướng hơn là ngồi nghe mấy thằng giáo sư đại học Yale hay Columbia giảng cho tao nghe về Aristote hay Hegel, về Heidegger hay Héraclite. Tao đọc Heidegger và Héraclite bằng máu với nước mắt; còn mấy thằng giáo sư ấy chỉ đọc bằng đôi mắt cận thị! Những thằng ấy hiểu gì về tư tưởng mà dạy tao. Bây giờ nếu có Phật Thích ca hay Giê su hiện ra đứng giảng trước mặt tao, tao cũng chẳng nghe theo nữa. Tao chỉ dạy tao, tao là học trò của tao và cũng chỉ có tao là làm thầy cho tao.

Cuộc đời của Phạm Công Thiện là thế.

Là trí giả, là lãng tử, là kẻ ăn chơi, là kẻ bất cần đời, là thiền giả, là thi sĩ, là “triết gia” là kẻ dâm đãng, là giáo sư. Tất cả đều có thể! Cho nên không lạ, có người vẫn hỏi: Phạm Công Thiện là ai?

Cái “tất cả đều có thể” thể hiện trong nhận xét của ông về những tên tuổi mà đáng lẽ trong cảnh giới bình thường họ phải được kính nể. Ít ra là không được đụng chạm tới mới phải.

Chẳng hạn ông viết, “Shakespeare hay Goethe, Dant hay Heidegger, tao coi như những thằng hề ngu xuẩn (...) Ngay đến Héraclite, Parménide và Empedocle, bây giờ tao cũng xem thường, xem nhẹ. Tao coi ba tên ấy như ba tên thủ phạm của nền văn minh hiện nay!”

Ba triết gia nêu trên xuất hiện thời tiền Socrate, Platon, 500 trước Tây lịch. Chẳng hiểu Héraclite tại sao lại là thủ phạm của nền Văn Minh hiện nay là lý cớ gì?
Trong thư gửi người bạn, Phạm Công Thiện biết rõ cá tính, con người của ông như thế nào:

Tất cả những người quen biết tao đều nói rằng tao là thằng rừng rú, ích kỷ, kiêu ngạo, hoang đàng, vô kỷ luật, vô lễ phép, ham ăn, ham uống, ham ngủ, ham làm ái tình: tóm lại tất cả những tật xấu của con người đều xuất hiện trong tao. Tao thấy họ nói đúng, nhưng họ nói ngược lại thì cũng đúng. Tao là một thằng mâu thuẫn cùng cực; muốn nói chuyện với tao thì đừng lý luận. Vì tao có thể lý luận xuôi hay ngược gì cũng được.”

Trích lá thư như trên.

Phần Phạm Công Thiện, ông không từ một tên tuổi nào - tên tuổi càng lớn càng được lôi ra - gạt bỏ mọi triết gia lớn nhỏ của truyền thống Hy-La và Tây Phương.

Và đây là số phận không may là trường hợp J.P. Sartre và S. De Beauvoir, “Nếu họ muốn xin gặp tao, tao sẽ không cho gặp mà còn chửi vào mặt họ.”

Nếu độc giả người Pháp đọc được câu trên, họ sẽ nghĩ thế nào?

Sự phê phán các tác giả Việt Nam trong Hố thẳm tư tưởng

Sự phê phán các đại tư tưởng gia của nhân loại là phần chính yếu trong các sách của Phạm Công Thiện. Phạm Công Thiện đã chỉ dành rất ít trang sách viết về các nhà văn, thi sĩ Việt Nam. Có thể khoảng chừng vài dòng - Trừ trường hợp Nguyễn Văn Trung, ông đã dành hẳn một chương để phê phán một cách nặng nề.

Nói chung, gần như các tác giả Việt Nam “không đáng” để Phạm Công Thiện đề cập tới. Vậy thì trường hợp phê phán Nguyễn Văn Trung phải coi là một biệt lệ? Vả chăng, những đại tư tưởng gia còn bị vứt vào sọt rác thì cá nhân Nguyễn Văn Trung có nghĩa gì?

Trong Hố thẳm tư tưởng, mở đầu đối với Thiền tông, Phạm Công Thiện viết, “Tao đã gửi Thiền tông vào một phong bì tối khẩn để địa chỉ của bất cứ ngôi chùa nào trên thế giới.”

Còn các văn thi sĩ ở Sài Gòn, “đọc các bài thơ của các anh, tôi thấy ngay sự nghèo nàn của tâm hồn anh, sự quờ quạng lúng túng, sự lập đi lập lại vô ý thức hay có ý thức: trí thức ‘mười lăm xu’, ái quốc nhân đạo ‘ba mươi lăm xu’, triết lý tôn giáo ‘bốn mươi lăm xu.’”

Đã không có một nhà thơ nào lên tiếng, phải chăng vì không bị hài tên? Không lẽ họ thật sự chỉ đ áng giá vài chục xu? Hay vì không đếm xỉa đến những lời phê phán vu vơ, vô tội vạ?

Ngay cả đối với Bùi Giáng, đáng nhẽ phải là người “cùng tâm cảnh” với Phạm Công Thiện. Vậy mà trong những trang cuối của cuốn Hố thẳm tư tưởng, Phạm Công Thiện viết:

“‘Hố thẳm tư tưởng’ ra đời để đánh dấu ngày tôi chấm dứt mọi liên lạc tình cảm với Bùi Giáng và Nhất Hạnh".

Nhớ lại cái thời của người viết, trong giới bạn bè, hầu như họ chỉ tỏ vẻ đôi chút ngạc nhiên, coi Phạm Công Thiện như một hiện tượng lạ.

Phần cá nhân người viết bài này, chỉ một lần đọc cuốn “Hố Thẳm tư tưởng”. Thú thực, tôi không hiểu gì, không nắm được gì, không hiểu tác giả mốn truyền đạt tư tưởng gì, một cách CÓ HỆ THỐNG.

Chỉ thấy những trích dẫn ngổn ngang, lộn xộn, pha trộn những trích dẫn tiếng Pháp, tiếng Đức như một bày hàng, khoe chữ với cường điệu, đặt ra vấn đề và phủ nhận.
Một thứ phủ nhận của phủ nhận – gratuity - không dẫn chứng, không biện biệt.

Cái cảm giác chung khi đọc ông là sự phủ nhận mọi giá trị tôn giáo, triết lý, và các nhà đại tư tưởng bằng thứ ngôn ngữ cuồng vọng trong một trạng thái hystérie dấn đến độ vọng ngữ, vọng ngôn. Một thứ ngôn ngữ phản ánh một trạng thái tinh thần với những mâu thuẫn nội tâm không kiểm soát được giữa biên giới thực và ảo. Đó là thứ lý luận đậm nét sự cao ngạo thay cho sự thực. (L’arrogance remplace le réalisme). Nó mất hẳn sự tự trọng chính mình.

Mà sự tự trọng là khởi điểm của con người có văn hóa (cultivé).

Vấn đề là thiếu lòng tự trọng chứ không phải vấn đề trí thức cao hay thấp, giỏi hay dốt, đúng hay sai, thiên tài hay không phải thiên tài. Phạm Công Thiện có thể là nhân tài như người ta nhận xét về ông, nhưng chỉ thiếu có lòng tự trọng, một thứ tự sát - hủy thể của hủy thể.

Những điều ông viết không con nằm trong giới hạn của nhận thức luận hay tri thức luận. Chúng ở bên ngoài biên giới sai đúng.

Nói cho cùng nó là một thứ phá sản nhận thức luận và truyền thống vốn là những cái nôi của văn hóa của nhân loại. Những người tự cho mình đọc và hiểu Phạm Công Thiện, họ học được gì trong những dòng ngụy luận đó giúp họ lớn lên về tầm vóc nhận thức thay vì thúc đẩy bản năng về sự cao ngạo vĩ cuồng, về sự muốn hơn người hay khác người?

Trong cái vốn văn hóa học được trong việc người Nhật ứng xử với tai ương, với cái hiểm nguy, có cái văn hóa của lòng tự trọng rút trong kho tàng tư tưởng của Nho học !!
Phạm Công Thiện thiếu hẳn cái đó.

Vì vậy, trong việc phê phán Nguyễn Văn Trung xảy ra sau 1963, ngay khi Phạm Công Thiện vừa đến Pháp, mà theo Thi Vũ, bài tiểu luận đầu tiên là: “Đặt lại căn bản học vấn Nguyễn Văn Trung - Phê bình luận án tiến sĩ của Nguyễn Văn Trung hay là tìm hiểu một thủ đoạn phá hoại Phật giáo.”

Tựa đề bài viết phản ánh triệu chứng của những ẩn ức cá nhân của thi sĩ Phạm Công Thiện cộng với những pha trộn nhiễu nhương của những yếu tố xã hội, chính trị và tôn giáo được dịp bùng nổ sau 1963.

Nó không bao hàm giá trị nhận thức đúng hay sai mà đượm tính chất hằn học, nguyền rủa mà Nguyễn Văn Trung là cái cớ cho sự nguyền rủa ấy với nọc độc: phá hoại Phật giáo trong một luận án.

Nó phản ánh một thời kỳ thường được gọi là ba năm xáo trộn, nhiễu nhương về chính trị và xã hội, văn hóa và tôn giáo. Sự chửI bới, nhục mạ nhau được lên ngôi trong các môi trường tôn giáo, xã hội, trong báo chí sách vở.

Và tôi cho rằng cuốn sách của Phạm Công Thiện nằm trong bối cảnh đó. Phải hiểu cái bối cảnh đó để hiểu tại sao Phạm Công Thiện đã viết như thế. Phạm Công Thiện phê phán Nguyễn Văn Trung:

Nguyễn Văn Trung là tượng trưng cho sự nô lệ, nông cạn, phá sản của giới trí thức Việt Nam hiện nay.

Phạm Công Thiện được coi như: hiện tượng Phạm Công Thiện để nói lên tính cách dị thường trong cách viết như thế. Và dựa theo cơn “sóng thần” sau 1963, một cách nào đó, ông đã mở đường cho một số người viết theo, tạo nên một thứ sinh hoạt văn học thiếu lành mạnh, thiếu lòng tự trọng, một thứ “văn hóa chửi” đi ra ngoài khung cảnh văn học sau 1963.

Đó là một hiện trạng văn học đáng buồn mà hầu hết các nhà văn đều tránh né và im lặng. Bởi vì nó xếp tất cả vào một rọ, một thứ cá mè một lứa, vô giá trị.

Cứ cho rằng ông Nguyễn Văn Trung nhận thức kém cỏi, sai đi nữa, biện chúng giải thoát trong Phật giáo của ông thiếu căn cơ đi nữa! Có lẽ nào phải nhận lãnh lối chửi bới như chợ cá của một Cung Tích Biền?

Thừa dịp ấy, Cung Tích Biền, đăng trên tuần báo Khởi Hành, số 150, 1972 viết:

Ông Nguyễn Văn Trung chỉ là một trí thức phá sản? Ông không có gì để phá sản. Ông chỉ là một kẻ bịp và du đãng văn nghệ. Kẻ bịp kia như thế nào thì đã có ông Phạm Công Thiện làm cáo trạng từ lâu rồi.

Kha Trấn Ác viết trên Tuần Báo Đời, số 11 phát hành ngày 27.11.1969 như sau:

Đối với Nguyễn Văn Trung tượng trưng cho sự nông cạn, nô lệ, phá sản của giới trí thức Việt Nam hiện nay. Tên ấy gợi lên sự học vấn lừng khừng, suy tư thiếu máu, cóp nhặt thiếu thông minh, kiêu ngạo, ngu xuẩn, lưu manh, nguy hiểm ..Tôi đã tàn bạo khi viết những giòng trên. Phải tàn bạo. Không thể nhẹ nhàng, không thể cảm thông, trao đổi với hạng người trên.

Trich “Nhìn lại những chặng đường đã qua”, kỳ 4, Nguyễn Văn Trung, ngày 08/09/2007, trên Thông Luận

Phạm Công Thiện nay chỉ là cái cớ cho một “hội chứng sau 1963” mà một số trở thành nạn nhân, đi ra ngoài khuôn khổ triết học, văn học, đậm nét sự đố kỵ, hận thù của một thời kỳ như thế và còn có thể kéo dài nữa.

Vì thế, tôi muốn nhấn mạnh đến thời điểm sáng tác của tác giả Phạm Công Thiện. Cái thời điểm mà nhà thơ Viên Linh, chủ bút tờ Khởi Hành nhận xét một cách hãnh diện là: giới hạn từ năm 1963 trở đi đã tưng bừng phát triển, như hải triều, như thái độ phá vỡ những oi nồng của một thời kỳ ung đột, đưa thế hệ 20 của đất nước trở về nhưng suối nguồn tư tưởng Đông phương là công lao chung của những trí thức đã xuất gia: nhóm Vạn Hạnh.

Không kể các bậc thầy đã xa như Thích Đức Nhuận, Thanh Kiến, Thanh Từ hay kế tiếp như Minh Châu, Nguyễn Đăng Thục, Trần Ngọc Ninh, Vũ Văn Mẫu.

Và xử dụng kiến thức Kim Dung, Viên Linh xếp nhóm trẻ là “Tây Độc” Phạm Công Thiện, “Đông Tà” Tuệ Sĩ, Chơn Hạnh là “Trung thân Thông”, Chơn Pháp là “Bắc cái", “Nghi Lâm sư muội” Trí Hải và “Chu Bá Thông” Bùi Giáng.

Tôi không nghĩ rằng thời điểm sáng tác trước 1963 là “oi nồng, ung đột”. Và phải ngược lại mới đúng.

Hải triều dâng lên thì vị tất đã có, nhưng sóng thần thì chắc chắn là có.

Quả thực thời điểm sáng tác, cho in sách của thi sĩ Phạm Công Thiện và ông trở thành nổi tiếng như một hiện tượng Phạm Công Thiện đều xảy ra sau thời đệ nhất cộng hoà. Các sách của ông như Ý thức Mới trong văn nghệ và triết học in bản đầu năm 1964 do các nhà Lá Bối, An Tiêm, Tiểu luận về Bồ Đề Đạt Ma, 1964. Hố thẳm tư tưởng, 1966, An Tiêm. Im lặng hố thẳm 1966, An Tiêm. Henry Miller, 1968, Rainer Maria Rilke, 1968. Nikos Kazantakis, 1969. Ý thức bùng vỡ, 1970.

Và một vài sách dịch từ tiếng Đức như Niettzsche, Ecce homo, 1969. Heidegger, Vom wesen der wahrett, 1968. Và dịch từ tiếng Anh: Krishnamurti, the first and last freedom, 1967-1968.

Về thơ có tập Ngày sinh của rắn, 1966.

Về tiểu thuyết có “Mặt trời không bao giờ có thực”, 1967. “Trời tháng tư”, 1967 và “Bay đi những cơn mưa phùn”.

Phần trích dẫn các sáng tác này, tôi căn cứ trên chính tác giả Phạm Công Thiện đã viết trong Tribu.

Xin mượn lời thi sĩ Nguyên Sa để gián tiếp nói về cái thời kỳ như “hải triều dâng lên”như một kết thúc bài viết nhân sự ra đi của thi sĩ Phạm Công Thiện.

Nguyên Sa viết:

Tôi đã quen lắm với không khí đố kỵ, tị hiềm, ghen tương bao vây sinh hoạt văn hóa trong đó tôi sinh hoạt 10 lăm năm nay để có thể tin chắc rằng đó không phải là những chướng ngại ghê gớm có đủ sức mạnh bắt tôi phải ngừng quan tâm văn chương và triết học. Tôi cũng thành khẩn ao ước những người chuyên nghề phán đoán, những người tự cho mình cái quyền năng ghê gớm là không ngừng phán xét đồng loại cho tôi được hân hạnh học tập trong những tác phẩm mà họ sẽ in ra. Học tập trong tác phẩm thôi chớ không thể học tập những tập quán ghê gớm đó, bởi tôi đã tới cái tuổi mà người ta không thể học tập quán mới, dù của thời đại, và cũng chẳng bỏ nổi những tập quán cũ, dù biết rằng, nói theo một nhà triết học quen thuộc, đó chính là kẻ thù của tự do.

Trích Nhận Định X, Nguyễn Văn Trung, Nguyên Sa, một người bạn, trang 149.

Nguyên Sa trả đũa bằng thứ ngôn ngữ tranh luận, thách thức và lật tẩy làm im lặng những tiếng nói đố kỵ, đầy tỵ hiềm.

Đã có lần Nguyên Sa “đối chất” hàng tháng trời ròng rã với Duyên Anh cho đến lúc tác giả “con ong” chịu im tiếng mới thôi.

Chẳng hiểu có phải từ đó đã trả lại phần nào không khí trong lành của sinh hoạt văn học!

Người viết bài này chỉ rất tiếc là đã được trao giữ những lá thư của ông Phạm Công Thiện viết cho Nguyễn văn Trung thời kỳ ông còn ở Mỹ Tho viết để gửi bài viết cho tờ Đại Học với lời lẽ trân trọng, ca tụng Nguyễn văn Trung. Trong thời gian làm báo ở Mỹ, tôi đã vô tình “làm mất” tập thư này nên bây giờ nói gì cũng vô ích thôi.

Cũng theo Nguyễn Văn Trung, thi sĩ Phạm Công Thiện đã có dịp gặp Nguyễn Văn Trung và hứa rằng trong kỳ tái bản tới, sẽ bỏ phần phê phán Nguyễn Văn Trung trong cuốn sách của ông.

Tôi không có điều kiện để kiểm chứng điều này.

Viết lại hiện tượng Phạm Công Thiện trong dịp ông đã ra đi khỏi thế giới này, thanh thản và không phiền lụy.

Như một gợi nhớ Đã có một thời kỳ như thế.

Nếu phải đánh giá Phạm Công Thiện thì tôi cũng đồng ý với Thi Vũ, người bạn thời trẻ của Phạm Công Thiện. Thi Vũ viết:

“Thiện xem mình là triết gia. Tôi nhìn Thiện như một thi sĩ!”

Bên kia thế giới, có thể ông chỉ mang theo có một điều: Ông coi Henry Miller là thần tượng duy nhất trong cuộc đời của ông.

Quả thực đã có một thời như thế như tựa đề bài viết. Hiện tượng Phạm Công Thiện. Một hiện tuợng Hippie về văn học Việt Nam trong bối cảnh chính trị, xã hội, tôn giáo, chiến tranh kể từ sau 1963.

Vấn đề của chúng ta ngày hôm nay không hẳn là đã học được gì nơi thi sĩ Phạm Công Thiện mà học được gì trong cái Hiện Tượng Phạm Công Thiện.

Quả thực đã có một thời như thế!